Szczególne obowiązki i uprawnienia ustawowe banków

Problemem, który pojawia się w kontekście tego zagadnienia jest określenie zakresu wyrażenia „szczególne uprawnienia i obowiązki banków”. Czy należy przez to rozumieć tylko te kompetencje i przywileje, które ustawodawca umieścił w rozdziale 8 Pr. Bank. o identycznie brzmiącym tytule? Wydaje się uzasadniony pogląd, że ustawodawca był w tym względzie niekonsekwentny i poszczególne obowiązki i uprawnienia banków znajdują się również w innych rozdziałach niniejszej ustawy. W art. 5 ust. 1 Pr. Bank. sformułowany został (zasadniczo zamknięty) katalog czynności bankowych, do których wykonywania uprawnione są tylko banki, a w określonych okolicznościach również inne podmioty pozabankowe (parabanki) . Należą do nich: a) przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów, b) prowadzenie innych rachunków bankowych, c) udzielanie kredytów, d) udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie akredytyw, e) emitowanie bankowych papierów wartościowych, f) przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych, g) wydawanie, rozliczanie i umarzanie pieniądza elektronicznego, a także h) wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach. Wydaje się słuszne twierdzenie, że skoro do korzystania z tych kompetencji uprawnione są wyłącznie banki, to uprawnienia te z zasady nie przysługuje innym podmiotom. Pogląd ten nie jest w doktrynie odosobniony . Ustawodawca nakłada na banki również obowiązki, których wyrazem są regulacje zawarte w art. 8 i 9 Pr. Bank. Zgodnie z nimi, bank zobowiązany jest do utrzymywania płynności płatniczej, której rozmiary i rodzaj uzależnione są od prowadzonej przez niego działalności. Niestety ustawodawca nie objaśnia samego znaczenia pojęcia „płynność”. Można przyjąć, że jest oznacza ona stan, który zmienia się w czasie i jest uzależniony od funkcjonowania banku oraz prowadzonej przez niego działalności kredytowej i depozytowej, a także polityki finansowej . Za ratio legis należy uznać nałożenie przez ustawodawcę na bank obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa środków pieniężnych powierzonych mu przez klientów. Wymagany przy tym jest szczególny rodzaj staranności, przez który można rozumieć profesjonalne działania mające na celu zapewnienie bezpiecznego i racjonalnego obrotu środkami klientów . Art. 9 Pr. Bank. określa obowiązek działania w bankach kontroli wewnętrznej, której zadanie polega na badaniu legalności i prawidłowości działalności prowadzonej przez bank, jak również prawidłowości i rzetelności składanych sprawozdań i informacji. Pewne wątpliwości mogą budzić sformułowane przez ustawodawcę kryteria kontroli. Przy sprawdzaniu prawidłowości kontroluje się materialną (rzetelność) i formalną (prawidłowość) poprawność dokumentów. Dużo większe trudności interpretacyjne budzą kryteria oceny działalności banków. Natomiast niezrozumiałe jest użycie terminu „prawidłowość”, mającego dwa różne znaczenia w jednym przepisie. Można przyjąć, że celem ustawodawcy było zapewnienie bezpieczeństwa depozytów na rachunkach bankowych . Kolejną wątpliwość budzi również umieszczenie norm z przepisów 8 i 9 Pr. Bank. w części ogólnej. O ile uzasadnione wydaje się to w odniesieniu do normy dotyczącej obowiązku utrzymania płynności płatniczej, która może być traktowana jako dyrektywa interpretacyjna w wypadkach nie uregulowanych wprost w ustawie , o tyle umieszczenie normy z przepisu 9 w części ogólnej można uznać za nietrafne. Obowiązek kontroli wewnętrznej, którą to kwestię zresztą banki samodzielnie regulują w swoich statutach, powinna znaleźć się w rozdziale 8 dotyczącym szczególnych obowiązków i uprawnień banków. Obowiązek, mający duże znaczenie dla kształtowania pozytywnego obrazu banku, określa norma z art. 79 Pr. Bank. stanowiąca obowiązek równego traktowania kontrahentów. Stanowi ona zakaz stosowania korzystniejszych niż zawarte w regulaminie zasad przy wykonywaniu określonych czynności bankowych wobec pewnych podmiotów i ich grup, powiązanych z bankami określonymi więzami. Norma ta formułuje również inne ograniczenia i obowiązki, których przestrzeganie wiąże banki w stosunku do stron umowy, zajmujących stanowiska kierownicze. Przepis art. 93 ust. 1 Pr. Bank. traktuje o możliwości zażądania przez banki zabezpieczenia wierzytelności, powstałych w wyniku czynności bankowych na podstawie Kodeksu cywilnego, prawa wekslowego oraz zwyczajów przyjętych w obrocie krajowym i zagranicznym. Mimo enumeratywnego wymienienia źródeł prawa, na podstawie których banki mogą dążyć do zabezpieczenia przysługującej im wierzytelności, błędne byłoby założenie, że nie mają one uprawnienia do oparcia swoich żądań na innej podstawie. Z tego wynika, że norma ta nie daje jakichś szczególnych uprawnień niedostępnych powszechnie i z tego powodu uzasadnione wydaje się twierdzenie, że przepis ten jest zbędny i właściwe byłoby jego uchylenie . W art. 93 ust. 2 Pr. Bank. wyrażone zostało uprawnienie do dokonania przez bank potrącenia ze swego długu wierzytelności, której termin płatności jeszcze nie nadszedł wobec dłużnika postawionego w stan likwidacji, a także wobec innych podmiotów, jeżeli istnieje prawo do ściągnięcia swych wierzytelności przed nadejściem terminu płatności. Instytucja ta oparta jest na zasadach ogólnych, przewidzianych w art. 498 k.c. i następnych, jednakże do jej dokonania nie jest potrzebna wymagalność wierzytelności przedstawionej do potrącenia (przesłanką szczegółową może być tutaj fakt postawienia dłużnika w stan likwidacji). Kolejnymi uprawnieniami są ulgowe stawki opłat sądowych oraz zwolnienia od tych opłat w sprawach o zabezpieczenie należności z tytułu udzielanych przez banki kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń, przewidziane w art. 94 Pr. Bank. Jednakże z uwagi na fakt, że z reguły to kontrahenci banków ponoszą koszty ustanowienia zabezpieczenia, to oni są beneficjentami wspomnianego wyżej przywileju . Norma zawarta w art. 95 Pr. Bank. nadaje moc dokumentu urzędowego - czyli stanowiącego dowód tego, co zostało w nim urzędowo stwierdzone - dokumentom instytucji bankowych takim jak: a) księgi rachunkowe banków, b) wyciągi z tych ksiąg, podpisane przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzone pieczęcią banku oraz c) wszelkie wystawione w ten sposób oświadczenia, zawierające zobowiązania, zwolnienie ze zobowiązań, zrzeczenie się praw lub pokwitowanie odbioru należności oraz d) stwierdzające udzielenie kredytu, pożyczki pieniężnej, określające ich wysokość, zasady oprocentowania, warunki spłaty. Stanowią one również podstawę do dokonania wpisów w księgach wieczystych i rejestrach publicznych. Istnieje pogląd, że celem takiej regulacji jest specjalny status prawny instytucji bankowych, które ze względu na swój specyficzny charakter stanowią instytucje zaufania publicznego . Celowość takiej regulacji jest w doktrynie podważana, z uwagi na przeświadczenie, że dokumentom, które banki wystawiają we własnych sprawach i interesie, nie powinna przysługiwać zwiększona moc dowodowa . Należy przychylić się do poglądu, który odmawia bankom tego przywileju, gdyż nie wydaje się uzasadnione ich faworyzowanie, kosztem przeciwnika procesowego, co przejawia się w przerzuceniu ciężaru dowodu na stronę, która zaprzecza prawdziwości dokumentu urzędowego albo twierdzi, że zawarte w nim oświadczenie jest niezgodne z prawdą . Dokumenty, o których mowa była wcześniej, stanowią podstawę dla wpisania hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości, stanowiącej własność dłużnika banku. Sąd Najwyższy w uchwale z 30 kwietnia 1998 r. wyraził pogląd, że dokumenty instytucji bankowych, określone w art. 95, mogą stanowić podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej, jeżeli dłużnik złożył oświadczenie woli o ustanowieniu hipoteki w formie aktu notarialnego. Przepis ten określa więc jedynie to, jakie dokumenty mogą stanowić podstawę do wpisu hipoteki, a nie w jakiej formie ma to nastąpić . W artykułach 96 – 98 Pr. Bank. uregulowana została instytucja bankowego tytułu egzekucyjnego. Jest to jedno z najszerzej dyskutowanych, a zarazem najbardziej kontrowersyjnych uprawnień banków. Zgodnie z art. 96, banki mają prawo wystawić bankowy tytuł egzekucyjny na podstawie ksiąg banków lub innych dokumentów związanych z dokonywaniem czynności bankowych. Muszą one spełnić określone w ustawie wymagania, do których należą: - podanie podstawy, na której został wydany b.t.e., - określenie banku wystawiającego b.t.e., - wskazanie dłużnika, - określenie wysokości zobowiązania dłużnika (należność główna i odsetki), - podanie daty wystawienia b.t.e., - podanie czynności bankowej, z której wynikają dochodzone roszczenia, - zamieszczenie informacji o wymagalności roszczenia, - zamieszczenie pieczęci banku wystawiającego tytuł, - zamieszczenie podpisu osoby uprawnionej do działania w imieniu banku . Istnieje również możliwość wystawienia b.t.e. przeciwko kilku osobom lub z kilku części składowych majątku dłużnika. Oprócz wymagań co do formy, prawo bankowe przewiduje także konieczność nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu. Do materialnoprawnych przesłanek egzekucji należą: 1) skierowanie egzekucji tylko przeciwko dłużnikowi głównemu i zabezpieczycielowi, 2) dokonanie bezpośrednio z bankiem określonej czynności bankowej lub ustanowienia zabezpieczenia, 3) złożenie przez dłużnika oświadczenia egzekucyjnego, w którym określa się termin i kwotę, do której można wszcząć egzekucję na podstawie b.t.e. Prawo bankowe nie wyklucza również wszczęcia egzekucji na podstawie b.t.e przeciwko osobie trzeciej, gdy przejmie ona dług oparty na podstawach wymienionych w art. 97 ust.1 . Dopuszczalne jest także poddanie się egzekucji mającej na celu wydanie rzeczy w przypadku, gdy ustanowiono zastaw rejestrowy lub dokonano przeniesienia własności w celu zabezpieczenia roszczenia. W doktrynie można spotkać się z krytyką tego przywileju bankowego. Do stawianych mu zarzutów należy m.in. należą m.in. naruszenia zasad: nemo iudex in sua re, sądowego wymiaru sprawiedliwości, równego traktowania wszystkich wobec prawa, równości wobec prawa . Mając powyższe na uwadze, należy zastanowić się nad celowością utrzymania tych niezgodnych ze standardami europejskimi przywilejów bankowych. W artykułach 101 i 102 Pr. Bank. uregulowane zostały dwa rodzaje zabezpieczenia wierzytelności. Pierwszy z nich polega na przeniesieniu przez dłużnika lub osobę trzecią na bank prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją. Przewiduje on również obowiązek wyodrębnienia i oznaczenia przez dłużnika lub osobę trzecią rzeczy oznaczonych co do gatunku lub zbioru rzeczy. W momencie spłaty zadłużenia aktywują się określone obowiązki banku, do których należy m.in. zwrot przedmiotu zastawu lub dokumentu, w przypadku, gdy zabezpieczenie było nim stwierdzone, powiadomienie dłużników o spłacie długu, wydanie zezwolenia na wykreślenie hipoteki, wykreślenie bankowego zastawu rejestrowego z rejestru zastawów . Druga forma zabezpieczenia wierzytelności polega na przelaniu określonej kwoty (w złotych lub innej walucie wymienialnej) na rachunek banku przez dłużnika lub inną osobę. Norma art. 102 ust. 1 wyraża również obowiązek zwrotu powierzonej kwoty w razie spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją. Jednocześnie ustęp 2 zwalnia bank z tej powinności w przypadku niespłaconej w terminie kwoty łącznie z odsetkami i prowizją. W doktrynie dominuje pogląd, w którym uważa się wspomniane wyżej zabezpieczenie jako formę przewłaszczenia . Rozwinięciem zasady zawartej w art. 47 Konstytucji (dotyczącej m.in. ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia) jest uregulowanie odnoszące się do tajemnicy bankowej, zawarte w przepisach artykułów 104 i 105 Pr. Bank. Nakłada ono na banki, a także na osoby w nich zatrudnione oraz osoby, za których pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe, obowiązek zachowania tajemnicy. Do zakresu tego pojęcia należą wszystkie wiadomości dotyczące czynności bankowych i osób będących stroną umowy, które uzyskane zostały w związku z zawarciem umowy z bankiem i jej realizacją, a nawet powzięte w czasie prowadzenia negocjacji. Wyjątek dotyczy tych informacji, od których ujawnienia zależy właściwe wykonanie umowy. Obowiązek zachowania tajemnicy bankowej dotyczy również wiadomości dotyczących osób, które, mimo że nie są stroną umowy, dokonały czynności pozostających w związku z zawarciem wspomnianej wyżej umowy, chyba że ustawa przewiduje inaczej. Pewne powinności banków związane z ochroną informacji stanowiących tajemnicę bankową przewiduje także ustawa o Policji . Obowiązek, określony w wyżej wspomnianych przepisach, nie obowiązuje wobec stron umowy oraz osób, które zostaną wskazane w pisemnym upoważnieniu dotyczącym przekazania określonych informacji przekazanym bankowi. Ustęp 3 art. 104 przewiduje również obowiązek zachowania tajemnicy przez bank oraz osoby w nim zatrudnione, za pośrednictwem których bank wykonuje czynności bankowe, wobec strony umowy oraz osób trzecich, dotyczące informacji przekazanych Policji. Ujawnienie wiadomości chronionych tajemnicą bankową powinno mieć charakter wyjątkowy i być należycie uzasadnione. Do takich sytuacji należy niewątpliwie zaliczyć gwarantowanie bezpieczeństwa publicznego oraz obowiązek uiszczania należności podatkowych i celnych . Artykuł 105 ust. 1 Pr. Bank stanowi o obowiązku udzielania ściśle określonych w ustawie informacji innym bankom na zasadzie wzajemności i to tylko w takim zakresie, w jakim są one konieczne do dokonania określonych czynności bankowych . Powinność ta aktualizuje się również w określonym zakresie na żądanie podmiotów, do których należą: Komisja Nadzoru Bankowego, sąd lub prokuratora, dyrektor izby celnej, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Prezes Zarządu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, biegły rewident, Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, służba ochrony państwa i ich upoważnieni pisemnie funkcjonariusze lub żołnierze, Policja, komornik sądowy, wydawcy elektronicznych instrumentów płatniczych niebędących bankami, Narodowy Bank Polski, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, organy podatkowe, Generalny Inspektor Informacji Finansowej, organy kontroli skarbowej oraz powiernik i jego zastępcy. Norma art. 105 ust.4 stwarza również bankom możliwość utworzenia, wspólnie z bankowymi izbami gospodarczymi, instytucji do zbierania i udostępniania uprawnionym podmiotom informacji o wierzytelnościach oraz o obrotach i stanach rachunków bankowych w zakresie, w jakim informacje te są potrzebne w związku z udzielaniem kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń. Bank ponosi odpowiedzialność za szkody, które wynikły z ujawnienia tajemnicy bankowej, a także wykorzystania jej niezgodnie z przeznaczeniem. Jednocześnie wyłączone są negatywne skutki, jeśli za powstanie szkody odpowiedzialne są osoby i instytucje upoważnione przez ustawę do żądania od banków udzielania informacji. Żądanie udzielenia informacji powinno być złożone na piśmie w celach dowodowych, choć nie jest wykluczona forma ustna lub telefoniczna, jednakże w takim przypadku powinno ono być należycie udokumentowane np. notatką urzędową . Trzeba również zastanowić się, czy przekazanie informacji innym bankom jest ujawnieniem tajemnicy. Należy zgodzić się z poglądem, że nie ma ono takiego charakteru, lecz stanowi rozszerzenie kręgu beneficjentów wiadomości chronionych tym rodzajem tajemnicy, gdyż każdy bank ma obowiązek chronić informacje niejawne . Norma przepisu 106 ust. 1 nakłada na banki obowiązek przeciwdziałania wykorzystaniu instytucji bankowych dla celów związanych z przestępstwem określonym w art. 299 k.k. lub w celu ukrycia działań przestępczych. Procedury postępowania uregulowane zostały w osobnej ustawie z 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu (dalej UoP). Obowiązek określony w wyżej wymienionej ustawie polega na rejestracji transakcji bankowych i identyfikacji osób dokonujących tych transakcji . Artykuł 107 prawa bankowego stanowi o odpowiedzialności porządkowej a także karnej pracownika banku, który nie zawiadomi o okolicznościach przewidzianych w UoP. Przepis artykułu 108 zwalnia bank od odpowiedzialności, jeżeli zostanie wyrządzona szkoda a obowiązki określone w art. 106 zostały dokonane w dobrej wierze. W takich wypadkach, jeżeli okoliczności te nie będą miały związku z przestępstwem lub ukrywaniem działań przestępczych, za szkody odpowiedzialność poniesie Skarb Państwa. Przepis art. 109 Pr. Bank. umożliwia bankom wydawanie regulaminów lub ogólnych warunków umów dotyczących: - warunków otwierania i prowadzenia rachunków bankowych, - rodzajów udzielanych kredytów oraz warunków umów kredytu i umów pożyczki, - warunków udostępniania skrytek sejfowych, - warunki wykonywania innych czynności usługowych banku. W artykule 110 Pr. Bank. przewidziany jest obowiązek ogłaszania, w miejscu w którym bank wykonuje czynności, określonych informacji. Dotyczą one: a) stawek oprocentowania środków na rachunkach bankowych, kredytów i pożyczek, b) stawek prowizji i wysokość pobieranych opłat, c) terminów kapitalizacji odsetek, d) stosowanych kursów walutowych, e) bilansu z opinią biegłego rewidenta za ostatni okres podlegający badaniu, f) składu zarządu i rady nadzorczej banku, g) informacji o warunkach wykonywania przelewów transgranicznych, h) nazwisk osób upoważnionych do zaciągania zobowiązań w imieniu banku albo jednostki organizacyjnej banku. W praktyce przyjmuje się, że za zawarcie umowy bank pobiera prowizję, a za wykonanie czynności prawnych i faktycznych, które stanowią czynności bankowe – opłatę. Ma miejsce także zwyczaj, w którym banki za określone czynności bankowe (stanowiące konglomerat czynności faktycznych i prawnych) pobierają wynagrodzenie zarówno w postaci opłat jak i prowizji. Uzasadnione wydaje się twierdzenie, aby wynagrodzenie przysługiwało za dokonanie czynności bankowej . Działające w Polsce instytucje bankowe posiadają szeroki zakres uprawnień, który nie zawsze jest usprawiedliwiony pełnioną przez nie rolą. Oczywiście nie należy postulować pozbawienia banków wszystkich przywilejów, gdyż np. monopolistyczna pozycja banków w przyjmowaniu wkładów oraz gromadzeniu środków pieniężnych a także tajemnica bankowa – są koniecznym i nierozłącznym warunkiem sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania rynku finansowego. Wydaje się jednak, że część z uprawnień przewidziana w Pr. Bank. jest nieuzasadniona. Można do nich zaliczyć m.in. wyłączność banków na świadczenie usług kredytowych, prawo do wystawiania własnych tytułów: zabezpieczeń i egzekucyjnych a także urzędowa moc dokumentów bankowych .

źródło: www.justitia.pl